Farmacogenetische test: begrijp hoe uw DNA de reactie op medicijnen beïnvloedt

Wat is een farmacogenetische test?

Een farmacogenetische test is een medische analyse op basis van DNA die vaststelt hoe uw genetische samenstelling het metabolisme van geneesmiddelen beïnvloedt. In plaats van uitsluitend te vertrouwen op symptomen of voorschrijven op basis van trial and error, levert deze test concrete gegevens over hoe uw lichaam specifieke medicijnen verwerkt.

De wetenschap achter deze test ligt in de farmacogenetica, de studie van hoe erfelijke genvarianten uw reactie op geneesmiddelen beïnvloeden. Veel van deze varianten komen voor in leverenzymen, met name die in de cytochroom P450 (CYP450)-familie, zoals CYP2D6, CYP2C19 en CYP3A4. Deze enzymen zijn verantwoordelijk voor het metaboliseren van meer dan 70% van de veel voorgeschreven medicijnen.

Als u een genetische variant heeft die de activiteit van een van deze enzymen vertraagt of versnelt, kunnen de gevolgen aanzienlijk zijn. Een standaarddosering van een medicijn kan minder effectief worden, ondraaglijke bijwerkingen veroorzaken of zelfs leiden tot medicijnvergiftiging. Zonder genetische tests blijven deze reacties vaak onverklaarbaar.

Wanneer moet u de test laten doen?

Een farmacogenetische test is vooral nuttig wanneer er onzekerheid bestaat over hoe u op medicatie zult reageren. Het wordt met name aanbevolen in de volgende gevallen:

• Voordat u begint met een langdurige of risicovolle behandeling
  Bij chronische aandoeningen zoals depressie, angst, ADHD of hoge bloeddruk kan een test helpen om medicijnen te vermijden die mogelijk niet effectief zijn of bijwerkingen veroorzaken op basis van uw genetisch profiel.
• Als u bijwerkingen heeft ervaren
  Aanhoudende klachten zoals misselijkheid, duizeligheid, vermoeidheid of stemmingswisselingen kunnen verband houden met de manier waarop uw lichaam bepaalde medicijnen metaboliseert. Genetische mismatches kunnen deze effecten versterken.
• Wanneer standaardmedicijnen niet hebben gewerkt
  Als u een medicijn in de juiste dosering heeft geprobeerd zonder verbetering, kan een test verklaren waarom en uw zorgverlener helpen bij het vinden van geschiktere alternatieven.
• Als u meerdere medicijnen gebruikt (polyfarmacie)
  Een farmacogenetische test kan gen-geneesmiddel- en geneesmiddel-geneesmiddel-interacties signaleren die uw risico op verminderde werkzaamheid of bijwerkingen verhogen.
• Als medicijngevoeligheid in uw familie voorkomt
  Farmacogenetische eigenschappen worden vaak erfelijk overgedragen. Als naaste familieleden sterke reacties op medicijnen hebben gehad, kunt u vergelijkbare varianten hebben die uw reactie beïnvloeden.

Hoe de test werkt

De farmacogenetische test is niet-invasief, eenvoudig uit te voeren en klinisch gevalideerd. De test begint met de afname van eenspeekselmonster, dat thuis of door een zorgverlener kan worden afgenomen. Met deze pijnloze methode worden epitheelcellen uit de binnenkant van uw mond verzameld, die worden gebruikt om uw DNA te extraheren.

Zodra het monster in een gecertificeerd laboratorium is aangekomen, wordt het onderworpen aan gerichte genotypering om specifieke genetische varianten te identificeren die van invloed zijn op de manier waarop u medicijnen metaboliseert. De analyse richt zich op belangrijke genen in de CYP450-enzymfamilie, waaronder CYP2D6, CYP2C19 en CYP3A4, enzymen die verantwoordelijk zijn voor de verwerking van een groot percentage van de meest voorgeschreven medicijnen.

Door te evalueren of deze enzymen volledig actief, gedeeltelijk actief of inactief zijn, stelt het laboratorium een persoonlijk farmacogenetisch profiel op. Op basis van de resultaten wordt u ingedeeld in een categorie: slechte, gemiddelde, standaard of ultrasnelle metaboliseerder, afhankelijk van het gen in kwestie.

Deze informatie helpt uw zorgverlener te bepalen of u een ander medicijn, een aangepaste dosering of nauwlettender toezicht nodig heeft om een veilige en effectieve behandeling te garanderen.

Opmerking: Deze test maakt gebruik van gerichte genanalyse en sequentieert niet uw volledige genoom.

Voordelen van een farmacogenetische test

Een farmacogenetische test ondersteunt langdurige, gepersonaliseerde zorg. Dit is wat het u oplevert:

• Behandeling op maat op basis van uw DNA
  Inzicht in hoe uw genetisch profiel uw reactie op medicijnen beïnvloedt, zodat uw zorg kan worden afgestemd op uw specifieke situatie.
• Snellere toegang tot de juiste medicatie
  Verminder het voorschrijven op basis van trial and error en verkort de tijd die nodig is om een effectieve behandeling te vinden, vooral bij chronische of complexe aandoeningen.
• Veiligere, nauwkeurigere dosering
  Voorkom onder- of overdosering door vast te stellen of u een langzame, normale of snelle metaboliseerder bent voor belangrijke geneesmiddel metaboliserende enzymen.
• Lager risico op geneesmiddel gerelateerde bijwerkingen
  Voorkom veelvoorkomende en ernstige reacties door medicijnen te kiezen die uw lichaam beter kan verdragen en/of  verwerken. Enkele voorbeelden van deze bijwerkingen zijn:
• Verbeterde medicatieplanning op lange termijn
  Uw resultaten blijven uw hele leven relevant en kunnen worden gebruikt als leidraad voor huidige en toekomstige behandelingsbeslissingen in verschillende specialismen, waaronder cardiologie, psychiatrie en pijnbestrijding maar ook de inzet van oncolytica.

Opmerking: Uw DNA blijft levenslang stabiel en verandert niet. Uw farmacogenetisch profiel, gebaseerd op dat DNA, kan echter in de loop van de tijd worden aangepast naarmate wetenschappelijke inzichten en richtlijnen verder evolueren. Wij bieden daarom de mogelijkheid om u te voorzien van updates, zodat uw profiel steeds in lijn blijft met de meest actuele kennis en toepassingen binnen de medische praktijk. Dit profiel kan desgewenst als onderdeel van uw medisch dossier worden gedeeld met uw zorgverleners.

Bijwerkingen herkennen: wat past bij welk medicijn?

Veel mensen ervaren klachten tijdens het gebruik van medicijnen, maar weten niet altijd dat het om een bijwerking gaat. Vermoeidheid, hoofdpijn, misselijkheid of spierpijn kunnen zomaar bijwerkingen zijn van een medicijn dat u via de huisarts heeft gekregen.

Bijwerkingen verschillen per persoon en worden deels bepaald door uw DNA. Uw erfelijke aanleg beïnvloedt namelijk hoe snel of traag uw lichaam medicijnen afbreekt. Daardoor kunnen medicijnen te sterk, te zwak of juist verkeerd werken.

Hieronder ziet u een overzicht van veelvoorkomende medicijnen uit de huisartsenzorg en typische bijwerkingen die daarmee in verband kunnen staan:

Twijfelt u of uw klachten door uw medicijn komen?

Bespreek het met uw huisarts of apotheker. Soms is een dosisaanpassing of ander medicijn mogelijk.
Een DNA-medicatietest kan helpen om te voorspellen of u gevoelig bent voor bepaalde bijwerkingen.

Geteste biomarkers

De farmacogenetische test analyseert belangrijke genen die betrokken zijn bij het metabolisme van geneesmiddelen. Deze biomarkers helpen voorspellen hoe uw lichaam op specifieke medicijnen zal reageren:

• CYP2D6
  Dit gen speelt een belangrijke rol bij de afbraak van veel geneesmiddelen, zoals antidepressiva (bijv. paroxetine, nortriptyline), opioïden (zoals codeïne en tramadol) en bètablokkers (bijv. metoprolol). De activiteit van dit enzym verschilt sterk per persoon: sommigen breken medicijnen snel af, anderen juist langzaam.
  Mogelijk gevolg: Bij langzame afbraak: minder werking van medicijnen zoals codeïne (omdat het niet goed wordt omgezet in morfine), of meer bijwerkingen bij antidepressiva. Bij snelle afbraak: risico op overmatige omzetting en daardoor bijwerkingen (bijv. slaperigheid of ademhalingsproblemen bij codeïne).
• CYP2C19
  Beïnvloedt de werking van geneesmiddelen zoals clopidogrel (bloedverdunner), protonpompremmers en sommige antidepressiva. Bij een verminderde functie wordt het medicijn mogelijk niet goed geactiveerd.
  Mogelijk gevolg: Minder effect van de behandeling, bijvoorbeeld een verhoogd risico op trombose bij clopidogrel.
• CYP3A4
  Verwerkt veel voorgeschreven geneesmiddelen, waaronder statines, calciumantagonisten en immunosuppressiva. Hoewel dit gen zelf minder genetische variatie kent, speelt het een grote rol in de medicijnverwerking.
  Mogelijk gevolg: Kleine genetische verschillen kunnen de snelheid van afbraak beïnvloeden en daarmee het effect van medicijnen.
• CYP3A5
  Verwerkt onder andere tacrolimus, een medicijn dat vaak wordt gebruikt na orgaantransplantaties.
  Niet iedereen maakt dit enzym aan: bij sommige mensen is de activiteit afwezig.
  Mogelijk gevolg: Zonder dit enzym blijven bepaalde medicijnen langer in het lichaam. Doseringsaanpassing is dan noodzakelijk.
• SLCO1B1
  Beïnvloedt hoe statines (cholesterolverlagers) worden opgenomen in de lever. Sommige mensen hebben een variant die zorgt voor tragere opname.
  Mogelijk gevolg: Verhoogd risico op spierpijn of spierzwakte bij gebruik van statines, vooral bij simvastatine. De SLCO1B1 beïnvloedt hoe statines (cholesterolverlagers) worden opgenomen in de lever.
• TPMT en NUDT15
  Deze genen zijn beide betrokken bij de afbraak van thiopurine-geneesmiddelen, zoals azathioprine, mercaptopurine en thioguanine, die worden gebruikt bij auto-immuunziekten en bepaalde vormen van kanker. Sommige mensen hebben een erfelijke variant waardoor deze medicijnen veel trager worden afgebroken.
  Mogelijk gevolg: Bij gebruik van de standaarddosering kan dit leiden tot een te hoge blootstelling aan het medicijn, met als risico ernstige bijwerkingen zoals beenmergsuppressie (een tekort aan witte bloedcellen, rode bloedcellen of bloedplaatjes). Een dosisaanpassing of alternatief middel is dan nodig om schade te voorkomen.
• UGT1A1
  Helpt bij de afbraak van bilirubine (een stof die vrijkomt bij de afbraak van rode bloedcellen) en medicijnen zoals irinotecan.
  Sommige varianten vertragen deze afbraak.
  Mogelijk gevolg: Licht verhoogd bilirubine (gele huid of ogen) of meer bijwerkingen bij gebruik van bepaalde chemotherapie.
• VKORC1
  Speelt een centrale rol bij de werking van bloedverdunners zoals warfarine en acenocoumarol. Sommige mensen zijn gevoeliger voor deze medicijnen.
  Mogelijk gevolg: Lagere dosering nodig om bloedingen te voorkomen, vooral in combinatie met bepaalde CYP2C9-varianten.
• CYP1A2
  Dit gen is betrokken bij de afbraak van diverse geneesmiddelen, zoals theofylline, clozapine, olanzapine en cafeïne. De activiteit van CYP1A2 kan genetisch bepaald sneller of langzamer zijn, en wordt daarnaast beïnvloed door externe factoren zoals roken.
  Mogelijk gevolg: Bij verhoogde activiteit (bijvoorbeeld door genetische aanleg of roken) kan de spiegel van het geneesmiddel te laag zijn, waardoor het effect afneemt. Bij verminderde activiteit is er een verhoogd risico op bijwerkingen, zoals slaperigheid bij antipsychotica.
• CYP2B6
  Dit gen is belangrijk voor de afbraak van geneesmiddelen zoals efavirenz (HIV-medicatie), bupropion (antidepressivum) en methadon. De activiteit van dit enzym kan sterk variëren tussen individuen.
  Mogelijk gevolg: Bij trage afbraak verhoogde kans op bijwerkingen zoals neurotoxiciteit bij efavirenz (bijvoorbeeld duizeligheid, slaapproblemen, stemmingsstoornissen). Bij snelle afbraak kan het medicijn te snel worden uitgescheiden, waardoor het minder effectief is.
• CYP2C9
  Dit enzym speelt een belangrijke rol bij de afbraak van geneesmiddelen zoals NSAID’s (bijv. ibuprofen), fenytoïne en bloedverdunners zoals warfarine en acenocoumarol.
  Mogelijk gevolg: Bij verminderde activiteit verhoogde kans op bijwerkingen zoals bloedingen (bij bloedverdunners) of toxiciteit (bij fenytoïne). Vaak is een lagere dosering nodig om deze risico’s te beperken.
• DPYD
  Dit gen codeert voor het enzym dihydropyrimidine-dehydrogenase, dat verantwoordelijk is voor de afbraak van fluoropyrimidines zoals 5-fluorouracil (5-FU) en capecitabine.
  Mogelijk gevolg: Bij verminderde activiteit accumuleert het geneesmiddel in het lichaam, met ernstige bijwerkingen zoals mucositis, diarree, neutropenie en in ernstige gevallen levensbedreigende toxiciteit. Dosering moet worden aangepast of een alternatief middel gekozen.
• MTHFR
  Dit gen is betrokken bij de folaatstofwisseling en kan indirect invloed hebben op het effect van geneesmiddelen die afhankelijk zijn van folaat, zoals methotrexaat.
  Mogelijk gevolg: Bij bepaalde varianten (bijvoorbeeld C677T) kan de folaatstofwisseling minder efficiënt verlopen. Mogelijk verhoogd risico op bijwerkingen van methotrexaat of verhoogde homocysteïnespiegels, met mogelijke cardiovasculaire gevolgen. De klinische relevantie van MTHFR-varianten in farmacotherapie is echter beperkt en onderwerp van debat.